Çekimli Fiil

ÇEKİMLİ FİİL
Bir fiilin kip ve şahıs bildirecek biçimde yapılanmasına çekimli fiil denir. Bu çekimde kip mutlaka vardır; ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Çekimli bir eylemi iyi kavramak için "kip ve şahıs" kavramlarını bilmek gerekir.

FİİLLERDE KİP
Bir fiilin zaman ve anlam özelliklerine göre farklı eklerle değişik biçimlere girmesine fiillerde kip denir.
Türkçede fiil kipleri genel olarak iki grupta incelenir:
1. Haber (Bildirme) Kipleri
2. Dilek (Tasarlama) Kipleri

1. HABER (BİLDİRME) KİPLERİ
Bir fiilin çekiminde kesin olarak zaman bildiren fiil kiplerine haber kipleri denir. Bir İşin, oluşun ya da durumun hangi zamanda yapıldığını anlatan fiil kipleridir. Buna göre fiil kiplerini beş grupta inceleyebiliriz:
a) Şimdiki Zaman Kipi:
Eki -(i)yor'dur. İş ile anlatışın aynı anda yapıldığını bildirir. Geçmişten süregelen durumları da anlatır:
· Misafirler için yemek hazırlıyorum. 
· Üç yıldır bu işyerinde çalışıyorum.

b) Gelecek Zaman Kipi:
Eki -acak, -ecek'tir. İşin anlatıştan sonra yapılacağını bildirir:

• Sınav bir ay sonra yapılacak.
• Yarınki maça o da gidecek.

c) Geniş Zaman Kipi:
Eki -r (-ar, -er, -ır, -ir)'dir. İşin herhangi bir zamanda yapılabileceğini anlatır. "Her" anlamını ifade eder. Genel gerçekleri anlatır.

• Akşamları bir bardak süt içer.

(her akşam)

• Dünya, Güneş'in etrafında döner.

(her zaman)

d) Görülen Geçmiş Zaman Kipi:
Eki, -dı, -di (-ti, -ti)'dir. işin anlatıştan önce yapıldığını anlatır. Bu kiple çekimlenen eylemleri anlatıcı ya kendisi yapmıştır ya da eylemin gerçekleşmesine tanık olmuştur:

• Dünkü konsere o da gitti.
• Güzel bir araba aldım.

e) Duyulan Geçmiş Zaman Kipi:
Eki, -mış, -miş (-muş, -müş)'tir. İşin anlatıştan önce yapıldığını başkasından duyma şeklinde anlatır:
· Onlar, üç yıl önce buraya yerleşmiş.
· Dünkü kazada üç kişi yaralanmış.

"-miş" eki, her zaman başkasından duyulma anlamı taşımayabilir:

• Genç yaşta saçların ağarmış.

(Görülen, şahit olunan bir durumu anlatmaktadır.)

• Yorgunluktan olacak, uyuyakalmışım.

(Sonradan farkına varılan bir durumu anlatmaktadır.)

ÖRNEK - 2 (ÖYS - 1987):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, fiile eklenen -mış, -miş, -muş eki cümleye "başkasından duyulma, aktarılma" anlamı katmaktadır?
A) Az ışıkta okuyorsun gözlerin kanlanmış.
B) Çok yorulmuşsun dinlenmen gerek.
C) Soğuktan dudakların çatlamış; biraz krem sür.
D) Ayşe dün sinemaya gitmiş; ama filmi beğenmemiş.
E) Pasta güzel olmuş; biraz daha alabilir miyim?
ÇÖZÜM :
-mış ekinin asıl işlevi "başkasından duyulma, aktarılma"dır. A'da gözün kanlanmış olduğuna, C'de dudakların çatlamış olduğuna bizzat şahit olunmuştur. B'de yorgunluk, kişinin halinden anlaşılmaktadır. E'de pasta tadıldıktan sonra durum öznel olarak anlatılmaktadır. Ancak D'de Ayşe'nin sinemaya gittiği başkasından duyulmuş, aktarılmıştır.
Doğru cevap (D) seçeneğidir.

2. DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu tür fiil kiplerini dört şekilde inceleyebiliriz :

a) Gereklilik Kipi: Eki, -malı, -meli'dir. Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katar: 

• Bu kitabı bir ay içinde bitirmeliyim.

(Gereklilik anlamı vardır.)

• Bu saatte işten çıkmış olmalı.

(İhtimal anlamı vardır.)

ÖRNEK-3 (ÖSS-1992):
Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem gereklilik kipindedir?
A) Çınar yeşili sundurmamda Bakmalıyım ayçiçeği tarlasına
B) Akça kavaklar ıslanırken Örter bizi güz ananın yaprakları
C) İşte duruyor bir çocuk Mürdüm eriği gözleriyle
D) Bir yüce dağdan bir yüce dağa Dikmişim ışıklı direklerimi
E) Kırmızı alıç boncuğunu Alıp dizdim sevginin ipliğine
ÇÖZÜM:
Gereklilik kipi, fiile eklenen "-malı, -meli" ekiyle çekimlenir. B seçeneğinde yüklem "örter" geniş zaman, C seçeneğinde yüklem "duruyor" şimdiki zaman, D seçeneğinde yüklem "dikmişim" duyulan geçmiş zaman ve E seçeneğinde yüklem "dizdim" görülen geçmiş zaman ile çekimlenmiş-tir. A seçeneğinde ise "bakmalıyım" gereklilik kipiyle çekimlenmiş yüklemdir.
Doğru cevap (A) seçeneğidir.

b) Dilek - Şart Kipi:
Eki, -sa, -se'dir. Bazen koşul, bazen de dilek anlamıyla çekimlenir:
· Çocuk erken uyuşa da çıksak. (Koşul) 
· Bugün gelmese yarın gelse. (Dilek)

c) İstek Kipi:
Eki, -a, -e'dir. Cümleye istek anlamı katar: 
· Bu yaz Karadeniz'e gidelim.

ÖRNEK - 4 (ÖYS - 1986):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, istek kipindedir?
A) Yarın sabah erken kalk.
B) Ödevlerinizi zamanında yapınız.
C) Bugün İngilizce çalışalım.
D) Bu güzel havada biraz yürümeliyim.
E) Yarın öğleden .sonra bize gelsin.
ÇÖZÜM:
istek kipi, fiile "-a, -e" eki getirilerek çekimlenir. Buna göre, A seçeneğinde, "kalk", B seçeneğinde "yapınız", E seçeneğinde "gelsin" eylemleri emir kipiyle, D seçeneğinde "yürümeliyim" eylemi
gereklilik kipiyle çekimlenmiştir. C seçeneğindeki "çalışalım" eylemi ise istek kipiyle çekimlenmiştir.
Doğru cevap (C) seçeneğidir.

d) Emir Kipi: Kip eki yoktur. Eylemin yapılmasını buyruk şeklinde bildiren eylem kipidir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.
Gel- gelin(geliniz)
Gelsin gelsinler




UYARI - 2 :
Bir fiilin, kip ve şahıs biçiminde yapılanmasına çekimli fiil denir. Buna göre, fiilin olduğu her yerde çekimli fiil de vardır.
· Yarın erken kalk. 
· Bir ay sonra gelecek. 
· Yağmur yağarsa toprak güzel kokar. 
· Biraz daha bekleyelim.

Fiillerde Olumsuzluk:
Fiillerde olumsuzluk, kip eklerinden önce "-ma, -me" olumsuzluk eki getirilerek yapılır. Buna göre fiil + olumsuzluk eki + kip eki + şahıs eki düzeni vardır.

Olumlu Fiil Olumsuz Fiil
Okuyorum Oku-mu-yor-um
Okuyacaksın Oku-ma-y-acak-sın
Okumalıyız Oku-ma-malı-y-ız

• Geniş zamanla çekimlenmiş fiiller olumsuz yapıldığında kip eki "-r", "-z"ye dönüşür.

— O, erkenden kalkar .
— O, erkenden kalkmaz
· I.tekil ve çoğul kişilerin çekiminde fiil olumsuzlaştırılırsa geniş zaman kip eki düşer.
— Yarın ben de gelir im.
Yarın ben de gelmem.
geniş zaman kip eki düşmüş

FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI
Fiil çekimlerinde kip ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmayabilir. Bir kip ekinin, kendi anlamının dışında başka bir kip eki yerine kullanılmasına fiilde anlam (zaman) kayması denir.
Bu durumda yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zaman farklıdır:
· "Balıkçılar yarın dönüyor." cümlesinde "dönüyor" eylemi şimdiki zamanla çekimlendiği halde iş "yarın" yani gelecek zamanda yapılacaktır. İşte bu duruma zaman kayması denir.
· 
Aşağıdaki cümlelerde de anlam (zaman) kayması vardır:
· Sen sabahları erken kalkıyorum.
(kalkarım)
· N. Hoca, bir gün komşusuna gider.
(gitmiş)
· O, bizden bir gün sonra gelir.
(gelecek)
· Mutfakta bir şişe süt olacak.
(olmalı)
· Sabaha İstanbul'da mı oluruz?
(olacağız)

ÖRNEK - 5 (ÖSS - 1994):
Aşağıdakilerin hangisinde eylemin kipinde bir anlam kayması olmuştur?
A) Pazar günü gelmeye çalışacağım.
B) Sabahları erken kalkmayı seviyorum.
C) Yağmur yağdığı için gelememiş.
D) Söz verdi, yarın buraya uğrayacak.
E) İstanbul'a gitmekten vazgeçmişler.
ÇÖZÜM:
Bir kip ekinin kendi anlamının dışında, başka bir kip eki yerine kullanılmasına anlam kayması denir. Buna göre seçenekleri incelersek, A seçeneğinde "çalışacağım" eyleminde anlatış önce iş gelecekte olduğu için anlam kayması olmamıştır. C seçeneğinde, "gelememiş" eylemi duyulan geçmiş zamanla çekimlenmiş, iş de önceden ya-
pıldığı için anlam kayması olmamış. D seçeneğinde, "uğrayacak" eyleminde konuşma önce iş sonra yapılacağı için anlam kayması olmamış. E seçeneğinde "vazgeçmişler" eylemi başkasından duyulmayı ifade etmektedir, anlam kayması olmamıştır. Ancak B seçeneğinde "seviyorum" eylemi şimdiki zamanla çekimlenmiş; fakat cümlede "her zaman" anlamı vardır. Yani şimdiki zaman, geniş zaman bildirecek şekilde kullanılmıştır. Buna da anlam kayması denir.
Doğru cevap (B) seçeneğidir.

BASİT VE BİLEŞİK ZAMANLI FİİLLER
Bir fiilin, tek bir zaman veya kip bildirecek şekilde kullanılmasına basit zaman denir. Yani dokuz kipten herhangi biriyle çekimlenmiş bir fiil biçimidir:
okudum okumalıyım
okuyorum okusam
okurum okuyayım
okuyacağım oku
okumuşum
Yukarıdaki çekimli eylemler basit zamanlıdır. Bu fiillerin birden çok kip ve zaman bildirecek biçimde çekimlenmesine bileşik zamanlı fiil denir. Basit zamanlı fiillere ekfiilin gelmesiyle bileşik zamanlı fiil oluşur.
Bileşik zamanlı fiilleri üç grupta inceleyebiliriz:
1. Hikâye Bileşik Zaman :
Basit zamanlı bir fiile ekfiilin "idi" şekli getirilerek oluşturulur:
· Oku - yor - du - m (Bileşik zamanlı fiil) 
Fiil Zaman Ekfiil Şahıs eki 

Yukarıdaki fiil, şimdiki zamanın hikâyesi I. tekil kişiye göre çekimlenmiştir.

Aşağıdaki fiiller de hikâye bileşik zamanlıdır:
· Çözüyorduk —> Çözmek fiili
(Şimdiki zamanının hikâyesi I. çoğul kişi) 
· Anlasaydın -> Anlamak fiili
(Dilek - şart kipinin hikâyesi II. tekil kişi) 
· Sormuştunuz -> Sormak fiili
(Duyulan geçmiş zamanın hikâyesi II. çoğul
kişi)

2. Rivayet Bileşik Zamanı:
Basit zamanlı bir fiile ekfiilin "imiş" şekli getirilerek oluşturulur:
· Oku - yor - muş - sun (Bileşik zamanlı fiil) 
Fiil Zaman Ekfiil Şahıs eki 
Yukarıdaki fiil, şimdiki zamanın rivayeti II. tekil kişiye göre çekimlenmiştir.

Aşağıdaki fiiller de rivayet bileşik zamanlıdır :
· Çözüyormuşuz
(Şimdiki zamanın rivayeti I, çoğul kişi) 
· Anlasaymışsın
(Dilek - şart kipinin rivayeti II. tekil kişi)

3. Şart Bileşik Zamanı:
Basit zamanlı bir fiile ekfiilin "ise" şekli getirilerek oluşturulur:
· Oku - y - acak - şa - _n_ (Bileşik zamanlı fiil)
· Fiil Zaman Ekfiil Şahıs eki 
Yukarıdaki fiil, gelecek zamanın koşulu, II. tekil kişiye göre çekimlenmiştir.

Aşağıdaki fiiller de koşul bileşik zaman ile çekimlenmiştir:
· Çözüyorsanız
(Şimdiki zamanın koşulu - II. çoğul kişi)
· Anlamışsak
(Duyulan geçmiş zamanın koşulu I. çoğul kişi)

ÖRNEK-6 (ÖSS-1996):
Eşyalar yerleştirilince, otobüse yolcular da bindi. Şoför beklemeksizin kontağı açtı. O sırada otobüs yazıhanesinden biri fırladı. Otobüse koşuyordu; soluk soluğa yetişti. Önümüzdeki tek boş yere oturdu. Çevresindekileri selamladı. Otobüsteki herkesi tanıyordu anlaşılan.
Bu parçada bileşik zamanlı kaç fiil vardır?
A)1 B)2 C)3 D) 4 E) 5
ÇÖZÜM:
Basit zamanlı bir fiile idi, ise, imiş ekeylemlerin-den biri getirilerek bileşik zamanlı fiil yapılır. Buna göre parçadaki çekimli fiiller: "bindi, açtı, fırladı, yetişti, oturdu, selamladı, koşuyordu ve tanıyor-du"dur. Bu fiillerden sadece "koşuyordu ve tanıyordu" bileşik zamanlıdır.
Doğru cevap (B) seçeneğidir.